Hatice Sultan Yalısı

Boğaz'ın mavi sularının kenarında, 19. yüzyıl zarafetini yansıtan beyaz cepheli bu yapı, hem yerli hem yabancı ziyaretçiler için Ortaköy sahilinin görülmeye değer mücevherlerinden biri sayılır. İhtişamlı geçmişi ve konumu sayesinde eski ile yeniyi buluşturan yalı, tam da 15 Temmuz Şehitler Köprüsü'nün (eski Boğaziçi Köprüsü) ayaklarının dibinde yükseliyor. Yangınlar yüzünden yok olan benzerleri arasında günümüze ulaşabilmiş tek Hanım Sultan yalısı olması, Hatice Sultan Yalısı'nı tarih ve kültür meraklıları için daha da özel kılmaktadır.

Hatice Sultan Yalısı'nın Tarihçesi

Hatice Sultan Yalısı'nın hikâyesi Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemine dayanır. Sultan II. Abdülhamid, tahttan indirilen amcası V. Murad'ın ailesine sahip çıkmak adına, onun kızlarına İstanbul Boğazı kıyısında yalılar tahsis etmiştir. Bu bağlamda 19. yüzyılın sonlarında (yaklaşık 1890-1900 yılları arasında) inşa edilen yalı, Sultan V. Murad'ın kızı Hatice Sultan'a düğün hediyesi olarak verilmiştir. Yapının mimarı kesin olarak bilinmese de, dönemin saray mimarları olan Balyan Ailesi'nin eseri olabileceği düşünülmektedir. Nitekim Ortaköy'deki bu iki saray yavrusu yalı da (Hatice Sultan ve hemen yanındaki Fehime Sultan Yalısı) 1890-1900 arasında Balyanlar tarafından inşa edilen tarihî sahil saraylarıdır.

Hatice Sultan, Osmanlı hanedanının bir üyesi olarak bu yalıda mütevazı ancak seçkin bir hayat sürdü. Ne var ki 1900'lerin başında Osmanlı saray çevresini sarsan bir skandal, yalının da tarihine yansıdı. Hatice Sultan'ın, Sultan Abdülhamid'in kızı Naime Sultan'ın eşi Kemaleddin Paşa ile yaşadığı yasak aşk dönemin İstanbul'unda dilden dile yayıldı. Olay ortaya çıkınca çok sert tepki veren II. Abdülhamid, Hatice Sultan'ın bu yalıdan dışarı adım atmasını yasaklayarak onu adeta burada ev hapsine mahkûm etti. Hatice Sultan'ın ilk eşi Ali Vasıf Paşa da bu skandal üzerine onu boşayıp ortadan kaybolmuştur. Bu dramatik olaylar, Hatice Sultan Yalısı'nı dönemin magazin tarihine geçirirken, genç prenses için de yapıyı adeta altın bir kafese dönüştürdü.

Osmanlı İmparatorluğu'nun 1924'te hanedanı sürgüne göndermesi ile Hatice Sultan da yalıyı terk etmek zorunda kaldı. Yalının mülkiyeti devlete intikal ederken Hatice Sultan sürgün yıllarını Lübnan'da geçirdi ve 1938'de Beyrut'ta yokluk içinde vefat etti. Hatice Sultan Yalısı ise Cumhuriyet'in ilk yıllarında sahipsiz kalınca toplumsal amaçlarla kullanılmaya başlandı. Bir süre darüleytam (yetimhane) olarak hizmet veren yapı, devamında ilkokula dönüştürüldü. Hatta yalı ve çevresindeki ek binalar, "Gazi Osman Paşa İlkokulu" adıyla çevre sakinlerinin eğitim gördüğü bir mekân haline gelmişti. 1950'lerde Ortaköy sahil yolunun genişletilmesi sırasında yalıya ait bazı müştemilat yapıları yıkıldı. Zamanla yıpranan tarihi bina, 1970'lere gelindiğinde epey bakımsız bir haldeydi.

1972 yılında Hatice Sultan Yalısı'nın kaderinde yine bir değişiklik oldu: Yalı, Türkiye Yüzme İhtisas Kulübü'ne tahsis edilerek bir spor tesisine dönüştürüldü. Bahçesine o dönemde büyük bir açık yüzme havuzu inşa edilmiş, tarihi yapı kulüp binası olarak kullanılmaya başlanmıştı. Bu sıra dışı kullanım, kültür mirasını asıl amacının dışında değerlendirse de en azından yapının fiziksel olarak ayakta kalmasına katkı sağladı. Ancak eklenen yapıların estetik uyumsuzluğu ve bakımsızlık, yalının özgün ihtişamını gölgeledi. 2006 yılına gelindiğinde kulübün kullanımı son buldu ve yalı boşaltıldı.

2000'li yıllarda Hatice Sultan Yalısı yeniden gündeme geldi. İstanbul'un en değerli tarihi yapılarından biri olan bu yalı ile bitişiğindeki Fehime Sultan Yalısı, 2009'da yapılan bir ihaleyle Türk Hava Yolları ve ortaklarına 40 yıllığına kiralandı. Amaç, her iki harap durumdaki yalıyı restore edip lüks bir butik otele dönüştürmekti. Uzun süren mülkiyet tartışmaları ve bürokratik süreçlerin ardından, Eylül 2022'de yalıların mülkiyeti İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nden Hazine'ye devredildi. Nihayet restorasyon çalışmaları hız kazandı ve 2024 yılı itibarıyla restorasyonun tamamlandığı, yakın zamanda otel olarak kapılarını açacağı açıklandı. Yani Hatice Sultan Yalısı, yüzyıla yayılan serüveninin yeni bir bölümüne, turizme kazandırılacağı parlak bir geleceğe doğru ilerliyor.

Hatice Sultan Yalısı'nın Mimari Özellikleri

Hatice Sultan Yalısı'nın mimarisi, Boğaz'daki geleneksel yalı tarzını Avrupa etkileriyle harmanlamaktadır. İki katlı (artı çatı katlı) geniş kütlesi, kırma çatısı (kiremit örtülü) ve cumbalı çıkmalarıyla klasik Osmanlı konak üslubunu yansıtıyor. Taşıyıcı sistemi ve cephe kaplamaları tamamen ahşap olan yapı, detaylardaki işçilikle bir saray zarafetini andırır. Cephesindeki yüksek ve kemerli pencereler, katları yatay silmelerle bölen sade silme çizgileriyle birlikte yalının dikey vurgusunu pekiştirir. Neobarok ve ampir (Empire) tarzlarının izlerini taşıyan yalı, bitişiğindeki tek minareli Ortaköy Camii ile uyum içinde bir siluet oluşturacak şekilde tasarlanmıştır. Uzaktan bakan bir göz, caminin hemen yanında yükselen bu beyaz yapıyı ilk anda caminin bir parçası sanabilir. O derece bütünleşik bir konumdadır ki, ancak dikkat edildiğinde yalının ayrı bir bahçe duvarı ve giriş kapısı olduğu fark edilir.

Deniz cephesinde yalıya özgü zarif detaylar göze çarpmaktadır. Boğaz'a inen merdivenler (iskele işlevi de gören selamlık merdivenleri) ve küçük bir rıhtım, sultanın teknesinin yanaşmasına imkân tanıyacak şekilde inşa edilmiştir. Cephenin ortasında, iki kat boyunca yükselen çıkma kısmında üçlü pencere grupları ve üstünde üçgen alınlıklı bir pediment bulunur; bu da yapıya hafif bir saray havası verir. Yalının iç mekânları hakkında detaylı bilgi kısıtlı olmakla birlikte, Osmanlı hanedan mensuplarının yaşam tarzına uygun bir iç düzeni olduğu tahmin ediliyor. Harem ve selamlık bölümleri bulunan konakta ince marangozluk işleriyle süslü tavanlar, zarif ahşap paneller ve belki hat sanatıyla bezenmiş köşe süsleri olması muhtemeldir. Geçirdiği onarımlar ve kullanım değişiklikleri sırasında iç dekorasyonda değişimler yaşansa da, Hatice Sultan Yalısı'nın mimarisi Osmanlı'nın son dönem estetiğini başarıyla yansıtan bir örnek olarak kabul edilmektedir.

Hatice Sultan Yalısı'nın Kültürel ve Sosyal Önemi

Hatice Sultan Yalısı, Osmanlı'da saray kadınlarının toplum içindeki yerini yansıtan önemli mekanlardan biridir. Osmanlı hanedanında "Hanım Sultan" olarak anılan kadın üyelerin, saraylardan ayrı kendi konaklarında yaşamaları gelenek halindeydi. Bu yalı da Hatice Sultan'ın şahsında, hanım sultanların İstanbul sosyetesindeki varlığının bir sembolü haline gelmiştir. Saray dışında kendi müstakil yalısında yaşayan Hatice Sultan, dönemin şartları elverdiğince burada kendi sosyal çevresini oluşturmuş, hayır işleri ve kabulleri organize etmiştir. 1901'deki evliliğinin ardından İstanbul yüksek toplumunda bu yalıda verilen davetler ve buluşmalar sayesinde hanım sultan sosyetesinin uğrak noktalarından biri olduğu rivayet edilir. Ne yazık ki Abdülhamid dönemindeki malum yasak aşk skandalı sonrasında Hatice Sultan için bu yalı bir hapsolma mekânına dönüşmüş ve prensesin özgürce sosyalleşme imkanı kalmamıştır.

Cumhuriyet döneminde, Hatice Sultan'ın vatanından ayrılmasıyla birlikte yalı bambaşka roller üstlenerek toplumsal hafızaya kazındı. Yetimhane ve okul olarak kullanıldığı yıllarda, sayısız İstanbullunun çocukluk anılarına ev sahipliği yaptı. Ortaköy'de yaşayan nesiller, burayı uzun süre "Eski yetimhane" veya "Gazi Osman Paşa Okulu" olarak hatırladı. 1970'lerde havuzlu bir yüzme kulübüne çevrilmesi ise yalının tarihindeki en sıra dışı bölümlerden biriydi. Bu sayede pek çok gencin spor yaptığı, boğazda kulaç attığı bir mekân haline geldi. Yani Hatice Sultan Yalısı, salt bir hanedan hatırası olmanın ötesinde, İstanbul halkının değişen ihtiyaçlarına hizmet ederek kolektif bellekte yer etmiş bir yapıdır.

Günümüzde Hatice Sultan Yalısı, geçmişin mirasını geleceğe taşıma misyonuyla yeniden gündemdedir. Uzun yıllar kamu mülkiyetinde kalan ve bakımsızlık nedeniyle hüzün veren bir görüntüsü olan yalıda, kapsamlı bir restorasyon süreci başlatıldı. Özellikle 2002'de komşu Fehime Sultan Yalısı'nın yanarak ağır hasar görmesi ve yıllarca harap halde kalması, Hatice Sultan Yalısı'nın önemini daha da artırmıştı. Devlet ile yerel yönetim arasındaki mülkiyet anlaşmazlıkları çözüldükten sonra 2022'de restorasyon çalışmalarına hız verildi. 2024 itibarıyla restorasyonunun tamamlandığı ve lüks butik otel olarak kapılarını açmaya hazırlandığı duyuruldu. Bu dönüşüm, bazıları için bir Osmanlı mirasının özel sektöre devri anlamında eleştirilse de, birçok kişi için ise yalıların yeniden hayat bulması ve İstanbul turizmine kazandırılması demek. Yakın gelecekte Hatice Sultan Yalısı'nın ışıl ışıl parlayarak kültürel mirasımızı yaşatmaya devam etmesi ve belki de içine girip gezilebilen bir mekan haline gelmesi umut ediliyor.

Hatice Sultan Yalısı Hakkında Az Bilinenler ve İlginç Detaylar

Tarih sahnesinde önemli roller oynayan Hatice Sultan Yalısı hakkında bilinmeyen veya gözden kaçan bazı ilginç detaylar da mevcut:

Sürgün Hazırlığı
Rivayete göre Hatice Sultan, 1924'te apar topar sürgüne gönderilirken yalısındaki bazı değerli eşyalarını komşularına emanet etti. Yıllar sonra hanedan mensupları İstanbul'a döndüklerinde bu emanetlerin peşine düşmüşler ancak hiçbir iz bulamamışlardır. Bu hikâye, hanedanın sürgün edilmesinin yarattığı dramatik kopuşun küçük bir göstergesidir.

Ekrandaki Yalı
Hatice Sultan Yalısı'nın metruk hali, 2005 yılında çekilen bir televizyon dizisine set olmuştur. Yapımcılar, uzun süre bakımsız kalmış bu yalıyı atmosferine uygun olduğu için özellikle tercih etmişler. Dizi yayınlandıktan sonra yapının gerçek hikâyesini merak eden pek çok İstanbullu yalının kapısına kadar gelip soru sormuştur. Bu sayede, o dönemde unutulmaya yüz tutmuş yalı yeniden ilgi odağı haline gelmiştir.

Caminin Gölgesinde
Yalı o kadar camiyle bitişik haldedir ki, Ortaköy Meydanı'ndan bakan biri tarafından çoğunlukla caminin müştemilatı zannedilir. Ortaköy (Büyük Mecidiye) Camii'nin hemen yanı başındaki konumu nedeniyle iki yapı uzaktan bakıldığında tek bir kompleks gibi görünür. Hatta yalı, caminin tek minaresiyle omuz omuza vermiş gibidir. Kendi bahçe duvarı ve kapısını dikkatli bakmadıkça seçmek zordur. Bu mimari yakınlık, yapının halk arasında uzun süre camiyle birlikte anılmasına yol açmıştır.

İsim Değiştiren Komşu
Hatice Sultan Yalısı'nın bitişiğinde, kız kardeşi Fehime Sultan'a ait yalı bulunuyordu. İlginç olan, bu komşu yalının tarihte birkaç kez isim değiştirmesidir. Sultan Abdülhamid tarafından 1880'lerde Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa'ya armağan edilen yapı, bir dönem "Naime Sultan Yalısı" olarak anıldı (Osman Paşa'nın oğlunun Naime Sultan ile evliliği nedeniyle). 1901'de Fehime Sultan'a hediye edilince onun ismini alan yalı maalesef 2002 yılında geçirdiği yangında büyük ölçüde yok oldu. Bu trajik olayın ardından Ortaköy kıyısında ayakta kalan tek sultan yalısı Hatice Sultan Yalısı olmuştur.

Hatice Sultan Yalısı'nı Yatla Boğaz'dan Keşfedin

Boğaz'ın eşsiz manzarası eşliğinde Hatice Sultan Yalısı'nı denizden görmek, insana zamanda yolculuk yapıyormuş hissi verir. İstanbul'da Boğaz hattında yat kiralamak, bu tarihî yapıyı en iyi açıdan keşfetmenin ayrıcalıklı yollarından biridir. Karadan genellikle yüksek duvarlar ve binalar arasına sıkışmış görünen yalı, denizden bakıldığında bütün asaletiyle ortaya çıkar. Özel tekne gezisi sırasında yalının önünden süzülürken, tarihin canlı bir parçasına tanıklık ettiğinizi hissedersiniz. Boğaz'ın serin esintisiyle birlikte, bu güzelliği dilediğiniz gibi fotoğraflayabilir veya sadece anın tadını çıkarabilirsiniz.

Yaz aylarında sevdiklerinizle Boğaz turuna çıkıp yat kiralayıp Ortaköy sahiline doğru yaklaşırken, sizi ilk selamlayan yapılardan biri Hatice Sultan Yalısı olacaktır. Teknenin güvertesinden görülen yalı, hemen yanı başındaki cami ve arka plandaki boğaz köprüsüyle birlikte kartpostallık bir manzara sunar. Tarih ile modern İstanbul'un kesişim noktasında duran bu yalıyı suda hafifçe salınarak izlemek, insanda tarifsiz bir huzur ve hayranlık uyandırır. İstanbul'un kalabalığından uzakta, denizin ortasında durup bu zarif köşkü seyretmek, şehrin ne denli derin bir geçmişi olduğunun canlı bir kanıtıdır.

Eğer İstanbul'da özel bir kutlama planlıyorsanız; Boğaz'da yat kiralamalısınız. Çünkü böylesi özel anlarda, Hatice Sultan Yalısı gibi tarihî güzellikler fonunuzda yer alırken Boğaz sularında süzülmek unutulmaz bir deneyim olacaktır. Gün batımına doğru yatın rotasını Ortaköy'e çevirip bu yalıya yaklaştığınızda, güneşin kızıllığı tarihi köşkün pencerelerinden yansır ve size büyüleyici bir atmosfer sunar. Şehir hatlarının gürültüsü yerini martı seslerine bırakırken, Osmanlı ihtişamı ile çevrili bu anda geçmişle bugün adeta iç içe geçer.

Bir yat kiralamayla kendi Boğaz keşif rotanızı çizmenin en güzel yanlarından biri, Hatice Sultan Yalısı gibi incilerin önünde dilediğinizce duraklama özgürlüğüdür. Büyük turların aceleci temposunun aksine, özel yat turunuzda bu yalıyı tüm detaylarıyla inceleyebilir, rehberiniz varsa onun anlatacağı hikâyeleri dinlerken Boğaz'ın tadını çıkarabilirsiniz. Yalının denize vuran siluetini, pencerelerindeki motifleri, bahçesinin suya uzanan merdivenlerini yakından görmek, bu deneyimi benzersiz kılar. Üstelik tekne gezisi boyunca sadece size ait bir ortamda, ister ailenizle ister arkadaş grubunuzla, Boğaz'ın tadını tarihle harmanlayabilirsiniz. İstanbul'da güzel bir gün geçirmek ve aynı zamanda şehrin kültürel mirasına tanıklık etmek isterseniz, yat turu ideal bir seçim olacaktır.

Teknenin güvertesinden gece vakti Hatice Sultan Yalısı'na bakmak ise bambaşka duygular uyandırır. Ortaköy Camii tüm ışıklarıyla parıl parıl aydınlanırken, hemen yanı başındaki bu tarihi yalı nispeten karanlık ve sessiz durur. İşte bu tezat, Boğaz gezinize gizemli bir hava katar. Karanlık suların ortasında, yüzyıllık duvarlarıyla uykudaki bir prenses gibi görünen yalıyı selamlayarak geçersiniz. Motor sesi yavaşlayıp etrafı gece sessizliği kapladığında, dalgaların yalının taş dokusuna vurma sesi adeta geçmişten bir fısıltı gibidir. Bu büyülü atmosferde, İstanbul'un kalbinde saklanan bu Osmanlı mirasıyla baş başa kalmanın keyfi tarif edilemez. Özel bir yat turu sırasında hissettiğiniz bu duygular, seyahatinizin en unutulmaz anılarından biri olacaktır.